Postępowanie sądowe i wykonawcze w sprawach nieletnich uregulowane jest ustawą z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, która zawiera w swej treści liczne odwołania nakazujące bezpośrednie, bądź odpowiednie stosowanie przepisów zarówno Kodeksu postępowania karnego, jak i Kodeksu postępowania cywilnego – a to w zależności od specyfiki regulowanej materii. Konglomerat przepisów prawnych normujących szeroki katalog spraw ogólnie i potocznie nazywanych sprawami nieletnich, jest zatem zbiorem łączącym niekoniecznie doskonale współpracujące ze sobą regulacje wywodzące się z różnych gałęzi prawa rządzonych odmiennymi założeniami.
Wachlarz spraw, z którymi stykają się sądy rodzinne (są nimi sądy rejonowe) orzekające w sprawach nieletnich, jest bardzo szeroki i obejmuje swym spektrum sprawy pozornie błahe, jak i sprawy o charakterze ewidentnie poważnych postępowań karnych. Z tej też przyczyny przyjęto różne nazwy dla poszczególnych typów postępowań, jak m. in. postępowania w sprawach o demoralizację nieletniego (zarówno zapobieganie, jak i zwalczanie owej), postępowania o czyny karalne popełnione przez nieletnich po ukończeniu lat 13, a przed ukończeniem lat 17 oraz sprawy wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych.
Poniżej chciałabym skupić się w krótkiej informacji na rodzaju stosowanych przez sądy wobec nieletnich środkach wychowawczych, wychowawczo-leczniczych i poprawczych. Katalog tych środków jest bardzo bogaty, co więcej – otwarty, a zatem sąd posiada kompetencję doboru innego rodzaju środka aniżeli wymienione enumeratywnie w ustawie, o ile środek ten będzie odpowiedni jako reakcja na dany czyn i spełni kluczową rolę, a to cel wychowawczy i resocjalizacyjny.
Katalog środków wobec nieletnich zawiera przepis art. 6 powołanej na wstępie ustawy i składają się na niego:
- udzielenie nieletniemu upomnienia,
- zobowiązanie do określonego postępowania (np. naprawienia szkody, wykonania określonych prac, przeproszenia osoby pokrzywdzonej, podjęcia nauki lub leczenia, uczestniczenia w zajęciach mających na celu określone oddziaływanie na osobę nieletniego, zaniechanie używania alkoholu itp.),
- ustanowienie nadzoru odpowiedzialnego rodziców lub opiekuna albo organizacji młodzieżowej, zakładu pracy, osoby udzielającej poręczenia za nieletniego,
- zastosowanie nadzoru kuratora,
- skierowanie do ośrodka kuratorskiego, organizacji lub instytucji zajmującej się pracą z nieletnimi,
- orzeczenie zakazu prowadzenia pojazdów, przepadku przedmiotów,
- orzeczenie umieszczenia w młodzieżowym ośrodku wychowawczym albo w zawodowej rodzinie zastępczej,
- orzeczenie umieszczenia w zakładzie poprawczym.
Sąd procedujący sprawę nieletniego ma również możność zobowiązania rodziców bądź opiekunów nieletniego do określonego działania (poprawy warunków bytowych, wychowawczych, współpracy z określonymi instytucjami) lub naprawienia szkody wyrządzonej działaniem nieletniego.
Należy pamiętać, iż wymienione powyżej środki wychowawcze i poprawcze wobec nieletnich są orzekane bezterminowo, a zatem ich stosowanie limituje osiągnięcie przez nieletniego 18 lub 21 lat, w zależności od rodzaju stosowanego środka (art. 73 ustawy).
