Co do zasady, pozew należy złożyć przed sąd właściwy ze względu na miejsce zamieszkania lub siedzibę pozwanego. Od tej reguły istnieje szereg wyjątków. Przepisy kodeksu postępowania cywilnego przewidują bowiem m.in. tak zwaną właściwość przemienną.
Jej istota polega na tym, że powództwo w określonych sprawach wytoczyć można bądź do sądu właściwego wedle reguły ogólnej, bądź przed inny przewidziany dla danego rodzaju sprawy sąd. Wyboru tego dokonać może powód, przy czym jeżeli korzysta on z właściwości przemiennej, powinien ową okoliczność w pozwie stosownie wyartykułować, by nie narazić się na zarzut niewłaściwości sądu.
Właściwość przemienna, przewidziana jest m.in. w sprawach o alimenty i o ustalenie pochodzenia dziecka. Powództwo w tym sprawach wytoczyć można przed sąd właściwy dla miejsca zamieszkania uprawnionego. W odniesieniu do roszczeń związanych z działalnością zakładu lub oddziału przedsiębiorstwa, pozew wytoczyć można przed sąd właściwy ze względu na siedzibę w/w zakładu lub oddziału. W sprawach o zawarcie, ustalenie treści, zmianę, ustalenie istnienia, wykonanie, rozwiązanie lub unieważnienie umowy, a także odszkodowanie z powodu jej niewykonania lub nienależytego wykonania, sądem właściwym może być także przed sąd miejsca wykonania umowy. Ponadto właściwość przemienna służy także w sprawach z tytułu tzw. czynów niedozwolonych (sąd, w którego okręgu nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę), o zapłatę wynagrodzenia dla pełnomocnika procesowego (sąd przed którym pełnomocnik prowadził sprawę) i o zapłatę z tytułu weksla lub czeku (sąd miejsca płatności).
Warto zaznaczyć, że przepisy kodeksu postępowania cywilnego nie są jedynymi, które regulują materię właściwości przemiennej.
Jednym z istotniejszych przykładów przepisów szczególnych, także dotykających tej materii, jest art. 18 ust 1 Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1215/2012 z 12.XII.2012 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych. Przepis ten winien być stosowany przez sąd wprost.
Zgodnie z ust 1 w/w artykułu, „konsument może wytoczyć powództwo przeciwko swojemu kontrahentowi przed sądem państwa członkowskiego, na którego terytorium kontrahent ten ma miejsce zamieszkania, albo bez względu na miejsce zamieszkania kontrahenta – przed sądem miejsca, w którym konsument ma miejsce zamieszkania.”.
Zatem nawet jeżeli miejsce wykonania umowy nie pokrywa się z miejscem, w którym konsument mieszka, może on w oparciu o w/w przepis wytoczyć sprawę przed sądem znajdującym się blisko jego miejsca zamieszkania.
