prawo do grobu

Prawo do grobu – komu przysługuje, co grozi za naruszenie

Prawo do grobu, jest jedną z ciekawszych instytucji prawa. W zależności bowiem od okoliczności, może mieć ono majątkowy lub niemajątkowy charakter. Zdarza się, że między osobami bliskimi powstaje spór odnośnie prawa do skorzystania z danego grobowca. Co robić w takim przypadku?


Przepisy o prawie do grobu zawarte są w ustawie z 31.I.1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych.

Brak jest ustawowej definicji prawa do grobu.

Doktryna i orzecznictwo wyjaśnia jednak, że pod tym pojęciem należy rozumieć m.in. prawa:

  1. majątkowe do konkretnego grobu,
  2. zmarłego do bycia pochowanym, oraz bycia pochowanym w konkretnym grobie, jeżeli spoczywają w nim osoby mu najbliższe (na zasadach określonych w ustawie),
  3. osób bliskich zmarłego, do pochowania go w grobie, w którym spoczywają osoby mu najbliższe (na zasadach określonych w ustawie),
  4. osobiste do odwiedzania grobu, kultu i pamięci zmarłych,
  5. do fundacji i remontów nagrobka.

Prawo do grobu, jest zatem prawem nietypowym, albowiem w zależności od okoliczności ma ono różny charakter, tj. bywa prawem stricte majątkowym (gdy w danym konkretnym grobowcu nie spoczywają żadne zwłoki), bywa też prawem osobistym. Tak też wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 13 lutego 1979 r. sygn. I CR 25/79: „uprawnienie do grobu lub do miejsca w grobie rodzinnym ma dwojaki charakter. Przede wszystkim jest to uprawnienie o charakterze dobra osobistego. Do dóbr osobistych człowieka bowiem należy zaliczyć jego prawo, aby jego zwłoki znalazły się w wybranym przez niego miejscu, w szczególności w grobie rodzinnym obok osób mu bliskich. Z drugiej strony uprawnienie do grobu zawiera także elementy o charakterze majątkowym, zakup bowiem miejsca na cmentarzu i urządzenie grobu wymaga świadczeń finansowych, niekiedy bardzo znacznych. Ze względu jednak na dominujący charakter dobra osobistego, prawo do grobu nie podlega regułom dziedziczenia. Prawo do pochowania w danym grobie przysługuje z reguły określonym osobom, które same grób urządziły lub dla których został on urządzony. Reguły dziedziczenia mogą co najwyżej służyć za posiłkową wskazówkę w wypadkach, gdy miejsca w grobie rodzinnym nie zostały z góry przeznaczone – przez osobę, która go urządzała – dla określonych osób bliskich.”.

Każdorazowo jednak, z chwilą pochowania w grobowcu pierwszych zwłok, prawo to przekształca się z prawa majątkowego, w prawo mieszane, przede wszystkim osobiste. Tak też wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 22 września 2009 r. sygn. I ACa 573/2009: „z chwilą pochowania w grobie zwłok ludzkich, pierwotnie mające majątkowy charakter uprawnienie do dysponowania grobem zmienia się i na plan pierwszy wysuwa się aspekt niemajątkowy tego prawa. Powstają samodzielne i niezależne od siebie prawa każdej osoby bliskiej zmarłego do kultywowania jego pamięci. Wyłączają one skutecznie samodzielne uprawnienie osoby pierwotnie majątkowo uprawnionej do dysponowania miejscem pochówku. Ustępuje ono prawom osobistym osób bliskich zmarłego, wykluczając możliwość zadysponowania prawem do kolejnego pochówku bez ich zgody.”.

Cechą charakterystyczną prawa do grobu, jest zatem zmienność kręgu uprawnionych osób, którym prawo to służy w odniesieniu do konkretnego grobu.

W odniesieniu do grobowców pustych – prawo to służy tzw. fundatorowi, tj. podmiotowi który zawarł stosowną umowę z podmiotem zarządzającym danym cmentarzem. Owa umowa, m.in. spełnia rolę rezerwacyjną danej kwatery, tj. w związku z jej zawarciem, zarząd nie powinien udostępnić jej innym osobom.

Z chwilą pochowania pierwszych zwłok, katalog osób uprawnionych ulega rozszerzeniu.

Zgodnie z art. 10 ust 1 ustawy, „prawo pochowania zwłok ludzkich ma najbliższa pozostała rodzina osoby zmarłej, a mianowicie: 

  1. pozostały małżonek(ka);
  2. krewni zstępni;
  3. krewni wstępni;
  4. krewni boczni do 4 stopnia pokrewieństwa;
  5. powinowaci w linii prostej do 1 stopnia. 

Prawo pochowania zwłok osób wojskowych zmarłych w czynnej służbie wojskowej przysługuje właściwym organom wojskowym w myśl przepisów wojskowych. Prawo pochowania zwłok osób zasłużonych wobec Państwa i społeczeństwa przysługuje organom państwowym, instytucjom i organizacjom społecznym. Prawo pochowania zwłok przysługuje również osobom, które do tego dobrowolnie się zobowiążą.”

Jak słusznie zauważył Sąd Najwyższy – Izba Cywilna w wyroku dnia 14 października 2011 r. sygn. III CSK 340/2010: „prawo do pochówku w konkretnym grobie może wynikać ze stosunków osobistych, łączących konkretną osobę z pochowanymi już wcześniej w tym samym miejscu zmarłymi. Można mówić o pozytywnym, jak i negatywnym aspekcie takiego uprawnienia. Z jednej strony można – z powołaniem się na przepisy o ochronie dóbr osobistych, zwłaszcza ochronę kultu zmarłych osób bliskich, złożonych do danego grobu – domagać się zakazania dokonania pochówku określonej osoby w konkretnym grobie lub nawet domagać się ewentualnie ich usunięcia (ekshumacji), jeżeli jest to uzasadnione występującymi w sprawie stosunkami osobistymi między określonymi zmarłymi lub ich żyjącymi osobami bliskimi. Z drugiej strony można na analogicznej podstawie żądać zezwolenia – pomimo braku stosownej umowy, o jakiej mowa w art. 7 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych albo bez opłacenia należności za jej przedłużenie na kolejny okres – na złożenie określonej osoby w grobie, w którym zostały już pochowane bliskie dla niej osoby.”.

Naruszenia prawa do grobu, mogą przybrać różny charakter. Polegać mogą w szczególności na:

  1. naruszeniu prawa do grobu, poprzez pochowanie osoby nieuprawnionej, lub odmowy dopuszczenia do pochówku osoby uprawnionej,
  2. naruszenia dóbr osobistych uprawnionego, w szczególności jego prawa do kultywowania pamięci po osobie zmarłej,
  3. wyrządzeniu szkody majątkowej, np.: poprzez uszkodzenie lub bezprawne zbycie nagrobka,
  4. znieważeniu zwłok, prochów ludzkich, miejsca spoczynku zmarłego lub ograbienie zwłok lub grobu.

W pierwszym przypadku, w razie sporu co do istnienia lub nieistnienia prawa do grobu i braku stosownej decyzji zarządcy cmentarza – należy zwrócić się do właściwego sądu o wydanie stosownego rozstrzygnięcia.

Odpowiedzialność z tytułu naruszenia dóbr osobistych, lub wyrządzenia szkody majątkowej – uregulowana jest przepisami ogólnymi kodeksu cywilnego. I tak:

Zgodnie z art. 23 kodeksu cywilnego, „dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach.”

Powyższy katalog ma charakter przykładowy. Zgodnie z poglądami doktryny i orzecznictwa, do dóbr osobistych zalicza się także m.in. prawo do kultywowania pamięci zmarłych. Jeżeli zatem osoba trzecia narusza to prawo, narusza tym samym art. 23 k.c.

Na mocy art. 24. § 1 k.c., „ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. W razie dokonanego naruszenia może on także żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności ażeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Na zasadach przewidzianych w kodeksie może on również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny.” 

Zgodnie zaś z § 2 w/w artykułu, „jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych.”

Jak stanowi art. 24 § 3 k.c., „przepisy powyższe nie uchybiają uprawnieniom przewidzianym w innych przepisach, w szczególności w prawie autorskim oraz w prawie wynalazczym.”

Odpowiedzialność za wyrządzenie szkody majątkowej (tj. nie szkody na osobie), jest uregulowana m.in. w art. 415 k.c. Zgodnie z tym artykułem, „kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia.”

Przesłanką odpowiedzialności sprawy, jest zatem wykazanie przez powoda:

1)      wysokości poniesionej szkody,

2)      winy sprawcy,

3)      związku przyczynowego między zachowaniem sprawcy a szkodą.

Jak stanowi art. 363. § 1 k.c., „naprawienie szkody powinno nastąpić, według wyboru poszkodowanego, bądź przez przywrócenie stanu poprzedniego, bądź przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej. Jednakże gdyby przywrócenie stanu poprzedniego było niemożliwe albo gdyby pociągało za sobą dla zobowiązanego nadmierne trudności lub koszty, roszczenie poszkodowanego ogranicza się do świadczenia w pieniądzu.”

Jednakże zgodnie z § 2 w/w artykułu, „jeżeli naprawienie szkody ma nastąpić w pieniądzu, wysokość odszkodowania powinna być ustalona według cen z daty ustalenia odszkodowania, chyba że szczególne okoliczności wymagają przyjęcia za podstawę cen istniejących w innej chwili.”

Odnośnie zaś odpowiedzialności za popełnienie lub usiłowanie popełnienia czynów zabronionych pod groźbą kary, zgodnie z art. 262. § 1 kodeksu karnego, „kto znieważa zwłoki, prochy ludzkie lub miejsce spoczynku zmarłego,  podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.”. Jak zaś stanowi § 2 w/w artykułu, „kto ograbia zwłoki, grób lub inne miejsce spoczynku zmarłego,  podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.”

Co zatem robić w przypadku powstania sporu o prawo do grobu?

Władnym do rozstrzygnięcia takiego sporu nie jest zarząd cmentarza lub inny organ administracji, lecz sąd cywilny. Tak też wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 16 listopada 2009 r. sygn. VII SA/Wa 1201/2009: „ewentualny spór między osobami, którym przysługuje prawo pochowania zwłok i prawo ekshumacji, nie może być rozstrzygnięty w postępowaniu administracyjnym.”.

W zależności od okoliczności danego przypadku, przed wszczęciem sporu sądowego koniecznym może być złożenie stosownego wniosku o udzielenie zabezpieczenia, poprzez uregulowanie praw do grobu na czas trwania postępowania sądowego.

Udostępnij

Share on facebook
Share on google
Share on twitter
Share on linkedin
Share on pinterest
Share on print
Share on email
Uruchom WhatsApp
Napisz do nas.
Porozmawiaj z prawnikiem!
Witamy!

Zapraszamy do kontaktu, od poniedziałku do piątku w godzinach 9:00 - 17:00.