Dopuszczalność miarkowania kary umownej i jego dochodzenie w procesie.
Powszechnym i często stosowanym w praktyce kontraktowej instrumentem jest kara umowna. Uregulowana została ona przede wszystkim w art. 483 i art. 484 kodeksu cywilnego. Wydawać się może, iż dwa niezbyt obszernie zredagowane przepisy nie powinny skutkować wieloma wątpliwościami odnośnie stosowania niniejszej instytucji. Praktyka, a także bogate orzecznictwo może jednak w wielu wypadkach brutalnie zweryfikować zbyt optymistyczne założenia przyświecające kontrahentom zamieszczającym takiego rodzaju postanowienia w umowach.
Kara umowna
We wstępie warto jednak w skrótowo opisać podstawowe cechy, którymi odznacza się kara umowna. Jest ona bowiem przejawem autonomii woli stron umowy, która przyznana została im odnośnie zakresu oraz sposobu naprawienia szkody, która wynikłaby z niewykonania lub nienależytego wykonania danego zobowiązania. Stwierdzić należy także, iż kara umowna stanowi swoisty surogat odszkodowania z wyżej wymienionych tytułów, gdyż jej należycie ustalona wysokość (zgodnie z art. 483 § 1 kodeksu cywilnego wyrażona jako suma pieniężna) może w prosty sposób prowadzić do naprawienia przynajmniej części (jeżeli nie całości) szkody poniesionej przez takiego wierzyciela. Warto również pamiętać, iż zapłata kary umownej nie zwalnia dłużnika automatycznie z zobowiązania. Art. 483 § 2 pozostawia jednak w tej kwestii wierzycielowi i dłużnikowi pewien zakres swobody, gdyż nic nie stoi na przeszkodzie, aby umówili się oni, iż zapłata kary umownej prowadzić będzie do wygaśnięcia całości lub części zobowiązania po stronie dłużnika. Co najważniejsze, obowiązek zapłaty kary umownej nie jest warunkowany powstaniem szkody po stronie wierzyciela. Modyfikuje to zarazem w sposób istotny ogólne zasady odpowiedzialności kontraktowej. Wystarczającymi przesłankami dochodzenia roszczeń na podstawie kary umownej będzie w wielu wypadkach jedynie istnienie stosownego postanowienia umownego przewidującego obowiązek zapłaty takiej kary, a także niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania przez dłużnika z przyczyn, za które ponosi on odpowiedzialność. Powyższe wnioski mogą z pozoru wydawać się sprzeczne z literalnym brzmieniem art. 483 § 1 kodeksu cywilnego, jednak znajdują one uzasadnienie w Uchwale Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego z dnia 6 listopada 2003 r. mającej moc zasady prawnej. Należy ponadto pamiętać, że w przypadku zastrzeżenia kary umownej, żądanie przez wierzyciela odszkodowania na zasadach ogólnych odszkodowania uzupełniającego realną wysokość szkody jest wyłączone, chyba że strony postanowiły inaczej.
Miarkowanie kary umownej
Powracając jednak do głównego nurtu dzisiejszego wpisu, ustawodawca już w art. 484 § 2 kodeksu cywilnego przewidział możliwość miarkowania zastrzeżonej kary umownej poprzez zmniejszenie jej wysokości. Instrument ten ma przede wszystkim na celu ochronę dłużnika przed zbyt dotkliwymi skutkami rażąco wygórowanej kary umownej lub nieadekwatnością jej wysokości w przypadkach wykonania przez dłużnika znacznej części swojego zobowiązania. Praktyka wskazuje jednak, iż najczęściej mechanizm miarkowania kary umownej uruchamiany jest przez wzgląd na jej zbytnie wygórowanie. W ramach kilku zdań objaśnienia co do kodeksowych przesłanek miarkowania kary umownej, wykonanie zobowiązania dłużnika w znacznej części stwierdzić można, o ile interes wierzyciela zaspokojony został w części, która oscylowała wokół jego pełnego zaspokojenia. Mimo, iż zgodnie z powołaną wcześniej uchwałą Sądu Najwyższego przyjęto brak wpływu niezaistnienia szkody na możliwość dochodzenia kary umownej, to sytuacja niewystąpienia szkody lub jej niewielki rozmiar mogą być z dużym prawdopodobieństwem uznane za przesłankę miarkowania z uwagi na rażące wygórowanie kary umownej. Nie znaczy to oczywiście, iż zastrzeżona kara umowna nie może zostać uznana za rażąco wygórowaną już w momencie zastrzeżenia. Znane są bowiem praktyce przypadki, gdzie wysokość kary umownej już „na pierwszy rzut oka” jest całkowicie niewspółmierna na tle wartości zobowiązania dłużnika i ewentualnych skutków, do których może doprowadzić jego niewykonanie lub nienależyte wykonanie. Do innych metod umożliwiających stwierdzenie rażącego wygórowania kary umownej należy także porównanie jej zastrzeżonej wysokości, do odszkodowania, które hipotetycznie mógłby uzyskać wierzyciel na podstawie ogólnych zasad odpowiedzialności kontraktowej.
Bezwzględny charakter prawa do obniżenia kary umownej
Jedną z najistotniejszych cech instytucji miarkowania kary umownej pozostaje fakt, iż jest to instrument przysługujący sądowi na tle zaistniałego między wierzycielem a dłużnikiem sporu. Norma wyrażona w art. 484 § 2 ma charakter bezwzględnie wiążący, a zatem nie jest możliwe wyłączenie możliwości domagania się miarkowania kary umownej przez sąd w drodze postanowienia umownego. Należy przy tym pamiętać, iż w razie zgłoszenia sądowi wniosku lub zarzutu mającego na celu zastosowanie przez sąd omawianego mechanizmu, to na dłużniku zgodnie z art. 6 kodeksu cywilnego spoczywa ciężar udowodnienia, że zachodzi przynajmniej jedna ze wcześniej wspomnianych przesłanek miarkowania kary umownej.
Kwestie poruszone w niniejszym wpisie stanowią jedynie ułamek obszernej problematyki, która znalazła swoje rozwinięcie w praktyce oraz orzecznictwie sądowym. Przykładem tego może być chociażby wykształcenie specyficznych typów kar umownych, do których zaliczyć można m.in. tzw. karę alternatywną lub tzw. karę kumulatywną. Próba podjęcia ich charakterystyki zasługuje jednak na zupełnie osobne opracowanie, którego nie sposób zawęzić do krótkiego wpisu. Warto pamiętać, że umiejętne sformułowanie postanowień umownych odnoszących się do kar może w przyszłości znacząco ułatwić dochodzenie roszczeń. Rozsądnym rozwiązaniem ze strony zarówno wierzyciela, jak i dłużnika pozostaje zatem skorzystanie z pomocy prawnika, który podejmie się sformułowania kontraktu, a także jego oceny pod kątem obowiązującego prawa.
