W nieodległej przeszłości, dość częstą praktyką, szczególnie na terenach wiejskich, było prowadzenie obrotu nieruchomościami na drodze nieformalnej. Pociągnęło to za sobą daleko idące konsekwencje w postaci znaczącego skomplikowania stosunków własnościowych. Dla rolnika z nieuregulowanym prawem własności do posiadanej nieruchomości, najlepszym wyjściem może okazać się skorzystanie z instytucji uwłaszczenia nieruchomości.
Uwłaszczenie nieruchomości pojawiło się w polskim porządku prawnym wraz z ustawą z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych. Mimo, iż akt ten został uchylony na mocy ustawy z dnia 26 marca 1982 r., to jego postanowienia nadal mają istotne znaczenie i są stosowane w praktyce. Osoba, która liczy na potwierdzenie nabycia prawa własności w trybie uwłaszczenia nieruchomości musi udowodnić szereg przesłanek.
Zgodnie z art. 1 ustawy, nieruchomości wchodzące w skład gospodarstw rolnych i znajdujące się w dniu wejścia w życie ustawy w samoistnym posiadaniu rolników stają się z mocy samego prawa własnością tych rolników, jeżeli oni sami lub ich poprzednicy objęli te nieruchomości w posiadanie na podstawie zawartej bez prawem przewidzianej formy umowy sprzedaży, zamiany, darowizny, umowy o dożywocie lub innej umowy o przeniesienie własności, o zniesienie współwłasności albo umowy o dział spadku. Ponadto, niezależnie od spełnienia powyższych warunków, rolnicy, którzy do dnia wejścia w życie omawianej ustawy posiadali nieruchomość jako samoistni posiadacze nieprzerwanie od 5 lat, również stają się właścicielami tych nieruchomości z mocy prawa. Wyjątek dotyczy objęcia posiadania w złej wierze – wówczas nabycie nastąpi tylko wówczas, gdy posiadanie trwało 10 lat.
Z powyższego przepisu wynika zatem, iż potwierdzenia nabycia prawa własności nieruchomości mogą żądać wyłącznie te osoby, które objęły nieruchomość w posiadanie na podstawie jednej ze wskazanych umów, lub posiadali ją przez przewidziany w przepisach okres czasu.
Udowodnić należy również, że w momencie wejścia w życia ustawy (tj. 4 listopada 1971 r.) osoba była samoistnym posiadaczem nieruchomości. Zgodnie z art. 336 Kodeksu cywilnego posiadaczem samoistnym jest ten, kto włada rzeczą faktycznie jak właściciel. Jak stwierdza Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 11 sierpnia 2016 r., I CSK 504/15, posiadanie samoistne nie może ograniczać się do wewnętrznego przekonania posiadacza, lecz musi być dostrzegalnym z zewnątrz jego postępowaniem z rzeczą jak właściciel. Posiadaczem samoistnym jest więc ten, którego zakres faktycznego władania rzeczą jest taki sam, jak właściciela i który znajduje się w położeniu pozwalającym na korzystanie z rzeczy w taki sposób, jak może to uczynić właściciel.
Należy także pamiętać, że posiadacz nieruchomości w dniu 4 listopada 1971 r. musiał charakteryzować się przymiotem rolnika. Ustawa nie wprowadziła legalnej definicji tego pojęcia. W doktrynie i orzecznictwie doczekało się ono jednak dość szerokiej interpretacji. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 29 maja 2008 r., II CSK 72/08, stwierdził, iż rolnikiem w rozumieniu ustawy z 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych jest osoba, która w dniu 4 listopada 1971 r. legitymowała się kwalifikacjami rolniczymi o charakterze praktycznym bądź teoretycznym, względnie osobiście lub przy pomocy członków rodziny (pozostających z nią we wspólności domowej) prowadziła indywidualne gospodarstwo rolne, z tym nawet zastrzeżeniem, że praca w tym gospodarstwie nie musiała stanowić dla niej stałego zatrudnienia i wyłącznego źródła utrzymania.
W myśl art. 12 uchylonej ustawy, organem właściwym do stwierdzenia nabycia nieruchomości był właściwy do spraw rolnych organ prezydium powiatowej rady narodowej. Wydawał on tzw. AWZ – Akty Własności Ziemi. W obecnym stanie prawnym potwierdzenie nabycia prawa własności należy do sądu rejonowego. Postępowanie zostaje wszczęte przez złożenie wniosku o stwierdzenie nabycia prawa własności nieruchomości. Prawidłowo przeprowadzone kończy się wydaniem przez sąd postanowienia o stwierdzeniu nabycia własności nieruchomości z mocy prawa w dniu 4 listopada 1971 r. przez samoistnego posiadacza.
Z punktu widzenia osoby zainteresowanej właściwym uregulowaniem prawa własności do posiadanej nieruchomości, tryb uwłaszczenia jest znacznie korzystniejszym rozwiązaniem pod względem finansowym od instytucji zasiedzenia. Wniosek o uwłaszczenie jest całkowicie wolny od opłat, a ponadto uwłaszczenie jest czynnością prawną, od której ustawodawca nie przewidział podatku. Niestety, nie można powiedzieć tego samego o instytucji zasiedzenia. Profesjonalne podejście, polegające na prawidłowym sporządzeniu wniosku i kompleksowym poprowadzeniu sprawy o uwłaszczenie może zatem zaowocować właściwym uregulowaniem prawa własności przy minimalnym nakładzie kosztów.